یکی از سیاست­های اصلی روسیه در سال­های پس از فروپاشی شوروی، حفظ گستردگی و جایگاه زبان روسی در کشورهایی است که قریب به هفتاد سال زبان روسی را به عنوان زبان رسمی و تعامل با یکدیگر پذیرفته بودند.

با فروپاشی حکومت شوروی و استقلال جمهوری­های سابق شوروی، به تدریج زبان روسی جایگاه خود را در بسیاری از این کشورها از دست داد؛ فدراسیون روسیه که متوجه شد رفته رفته قدرت خود را در مقابل غرب از دست خواهد داد، سیاستی را در پیش گرفت که به کمک آن، متحدین سابق را با استفاده از ابزارهای سیاسی، اقتصادی و دیپلماسی عمومی وابسته به خود نگه داشته و توازن قدرت را در مقابل غرب حفظ کند. یکی از ابزارهای قدرت نرم روسیه در حوزه سابق اتحاد جماهیر شوروی، کمک به ترویج زبان روسی در کشورهای مذکور است.

طی سال­های پس از فروپاشی، تمامی جمهوری­های استقلال یافته اتحاد جماهیر شوروی به اهمیت زبان مادری و حفظ ارزش­های سنتی در کشور با تکیه بر زبان مادری پی برده­ اند و سیاست تقویت و تحکیم جایگاه زبان مادری را پیش گرفته ­اند؛ این موضوع تا حدی باعث نگرانی آن دسته از سیاستمداران روس شده که از دست رفتن جایگاه زبان روسی را مساوی با تغییر رویکرد سیاسی این کشورها و گرایش به غرب می­ پندارند. تحلیل­گران معتقد هستند که این نگرانی کاملاً منطقی است، زیرا زبان تنها از منظر زبانشناسی دارای اهمیت نیست؛ زبان در زندگی اجتماعی انسان‌ها یکی از کلیدی‌ترین نقش‌ها را ایفا می‌کند؛ تاکید فلاسفه زبان در قرن بیستم برهمین نکته است که زبان صرفاً ابزاری برای برقراری روابط بین‌انسانی جهت تفهیم و تفاهم و رسیدن به اهداف مشخص نیست بلکه یک عنصر هویت‌بخش است؛ به گونه‌ای که می‌توان با تحلیل زبان و جریانی که زبان در بستر آن شکل گرفته و در حال تکامل است به هویت افراد و گروه‌ها پی برد و حتی بر مبنای آن چگونگی رفتارهای آنان را پیش‌بینی کرد.

در همین رابطه و با توجه به اهمیت جایگاه زبان روسی در کشورهای مذکور، شرح کوتاهی از وضعیت کنونی زبان روسی را در برخی از این کشورها آورده‌­ایم که در ادامه می‌­خوانید:

لتونی

زبان روسی برای بیش از یک سوم شهروندان لتونی، زبان مادری محسوب می­ شود که در حال حاضر شاهد کاهش تعداد این افراد هستیم. با وجود این­که یک سوم شهروندان لتونی در خانه به زبان روسی صحبت می­ کنند، اما این زبان از نظر حقوقی یک زبان خارجی به شمار می­ رود و از نظر حقوقی، جایگاه زبان انگلیسی بسیار بهتر از زبان روسی است. تعداد سخنوران زبان روسی در طول ۲۰ سال گذشته در تمام مناطق کشور ۱،۵ درصد کاهش یافته است. طبق آمار موجود، ۳۷ درصد روس­ زبانان در خانه­ های خود به زبان روسی صحبت می­ کنند، زیرا بسیاری از روس ­زبانان با بومیان غیرروس­ زبان ازدواج کرده­ اند.

از سال ۲۰۲۰، برخی از سیاستمداران لتونی تلاش­های زیادی برای تضعیف جایگاه زبان روسی در کشور کرده­ اند که پیوسته با اعتراض فعالان اجتماعی و سیاسی روبه­ رو شده است. السکاندر لیوچاک رئیس این اتحادیه اظهار کرده ­است که در مناطق روس­ زبان این کشور، زبان مادری (زبان روسی) عملاً در مدارس ابتدایی و حتی مهدکودک­ها در حال نابودی است و تعداد ساعات آموزش به زبان روسی به حداقل رسیده است. وی از والدین روس­ زبان خواسته است که دست به اعتراض بزنند، زیرا در مراکز آموزشی کودکان، ماده ۳ کنوانسیون اروپا با مضمون دفاع از حقوق بشر و آزادی­های اصلی افراد نقض می­شود.

حزب «اتحادیه روس لتونی» نیز از والدین کودکان روس خواسته است که علیه اصلاحات صورت گرفته در قوانین کشور به دادگاه حقوق بشر اتحادیه اروپا شکایت کنند. در شبکه­ های اجتماعی، به ویژه در فیس­بوک در صفحه «آموزش زبان روسی در لتونی» فعالیت­های زیادی در جهت تحریک مردم و واکنش نسبت به اتفاقات جاری صورت گرفته است. همه فعالان دفاع از حقوق شهروندان روس­ زبان، شکایت به دادگاه حقوق بشر را آخرین شانس برای نجات زبان روسی می ­دانند.

سازمان ملل متحد نیز به تبلیغات احزاب سیاسی لتونی که فقط با تکیه بر زبان رسمی این کشور برگزار می­ شود، واکنش نشان داده و خواستار احقاق حقوق روس ­زبانان شده است. پارلمان کشور مشغول آماده کردن پاسخ مناسب به دو سوال اصلی سازمان ملل متحد است: اصلاحات آموزشی در کشور چگونه آزادی کلام و مشارکت اقلیت روس­ زبان را در زندگی سیاسی کشور تضمین می­کند و چه اقداماتی برای حقوق برابر شهروندان کشور انجام خواهد داد؟!

قزاقستان

در بیش از یک هزار مدرسه در قزاقستان (۱۱۶۰ مدرسه) تمام دروس به زبان روسی تدریس می­ شوند. ماریا زاخاروا سخنگوی وزارت امور خارجه روسیه به تازگی اعلام کرد که ۱۶،۶ درصد از کل مدارس جمهوری قزاقستان، زبان روسی را با جدیت به دانش­ آموزان تدریس می ­کنند. ۲۰۴۷ مدرسه از دو زبان روسی و قزاقی به صورت تلفیقی برای تدریس استفاده می­ کنند که ۲۹،۴ درصد از کل مدارس را تشکیل می­ دهند. این نکته نیز دارای اهمیت است که زبان روسی بدون استثناء در تمامی مدارس تدریس می ­شود.

در حال حاضر، به غیر از بنیاد روسکی میر که مجری سیاست ترویج زبان روسی در خارج از مرزهای روسیه است، سازمان «همکاری­های روسیه» نیز در آلماتی و آکتوب فعالیت دارد. دو مرکز کمک­های حقوقی به شهروندان روس نیز با حمایت­های مالی مستقیم از طرف بنیاد حمایت و دفاع از حقوق شهروندان روس­ زبان فعالیت می ­کنند.

قاسم جومرت توقایف، رئیس جمهور قزاقستان اعلام کرده است که زبان روسی دومین زبان رسمی در این جمهوری است و بر اساس قانون اساسی کشور، هیچ کس حق ممانعت در استفاده از زبان روسی را در سطوح رسمی و غیررسمی ندارد. به گفته وی، زبان روسی مشکلی برای توسعه زبان قزاقی به عنوان زبان اول کشور به­ وجود نمی­ آورد. وی از همه شهروندان کشور خواسته است که زبان قزاقی را به خوبی فرابگیرند، زیرا تسلط به این زبان نشانه اصلی میهن ­پرستی است.

اوکراین

۱۶ جولای سال ۲۰۲۱ لایحه قانونی «زبان اوکراینی به عنوان زبان رسمی کشور» در مجلس اوکراین به تصویب رسید. سیاستمداران این کشور با تصویب این لایحه تلاش می کنند جایگاه زبان اوکراینی را در کشور به بالاترین سطح رسانده و تمامی برنامه­ های فرهنگی، صنعت فیلم­سازی و آموزش را به زبان اوکراینی برگزار کنند.

نقطه آغاز تلاش­های برخی سیاستمداران برای زدودن زبان روسی از تمام سطوح زندگی اجتماعی و سیاسی به سال ۲۰۱۴ برمی­ گردد که با اعتراضاتی از سوی برخی سیاستمداران روبرو شد. در نهایت روز ۵ سپتامبر سال ۲۰۱۷، پارلمان اوکراین اصلاحاتی در قوانین آموزش کشور اعمال کرد که بر اساس آن، استفاده از زبان روسی و برخی زبان­های اقلیت­های حاضر در اوکراین در سیستم آموزش کشور به صورت مرحله­ ای ممنوع می ­شد. از سال ۲۰۱۸، تدریس به زبان روسی و دیگر زبان­ها فقط در مدارس ابتدایی انجام می­گرفت و از ابتدای سپتامبر سال ۲۰۲۰، مدارسی که به زبان غیر اوکراینی، از جمله به زبان روسی تدریس می­کردند، تعطیل شدند. چشم­ انداز این سند به این صورت بود که از ابتدای سپتامبر سال ۲۰۲۳، حتی تدریس به زبان­های اروپایی نیز در مدارس ممنوع خواهد شد. این سند با واکنش و اعتراض از سوی مجارستان، رومانی، بلغارستان و دیگر کشورهای اروپای شرقی روبه ­رو شد که در اوکراین دارای اتباع هستند.

در ماه سپتامبر سال ۲۰۱۷، مجلس دومای فدراسیون روسیه لایحه «نقض غیرقابل قبول حقوق اساسی بومیان و اقلیت های قومی اوکراین برای تحصیل به زبان مادری» را به تصویب رساند. نمایندگان پارلمان روسیه خاطرنشان کردند که سند جدید با اصول و موازین بین‌المللی حقوق مدنی و سیاسی، کنوانسیون حقوق کودک سازمان ملل متحد و سایر موافقت‌نامه‌های بین‌المللی مطابقت ندارد و این اقدام را «نسل­ کشی» اقوام روس در اوکراین نامیدند.

۱۳ مارس ۲۰۲۰، ولادیمیر زلینسکی رئیس جمهور اوکراین لایحه «تحصیلات عمومی» را به منظور کاهش تدریجی تدریس به زبان­های اقلیت­ها و از جمله زبان روسی به تصویب مجلس رساند. در سند مذکور تأکید شده بود که ۸۰ درصد زمان آموزش باید به زبان رسمی کشور یعنی زبان اوکراینی انجام شود. به این ترتیب، از ابتدای سپتامبر سال ۲۰۲۰، تمام مدارس روس زبان در اوکراین، به زبان اوکراینی روی آوردند.

بر اساس قانون حاضر، تمام کارمندان سازمان­های دولتی، نمایندگان حوزه تجارت، خدمات، آموزش، بهداشت و فرهنگ و غیره باید تسلط کامل به زبان اوکراینی داشته باشند. اماکن مذهبی، مراسم دینی و ارتباطات شخصی افراد مشمول این قانون نمی­ شوند. با این­حال، تمامی برنامه­ های فرهنگی اعم از تئاتر، نمایش فیلم و حتی زیرنویس فیلم­ها فقط به زبان اوکراینی قابل نمایش هستند. در صنعت فیلم­سازی و چاپ و نشر و حتی نشر الکترونیک و رسانه­ های گروهی نیز زبان اصلی، اوکراینی است. از سال ۲۰۲۴، ۹۰ درصد کانال­های سراسری و ۸۰ درصد کانال­های محلی در مناطق کشور باید به زبان اوکراینی برنامه­‌های خود را پخش کنند. علاوه بر این­ها، رسانه‌­های خارجی فعال در اوکراین موظف هستند تمام مطالب منتشر شده را به زبان اوکراینی نیز منتشر کنند.